Die Welle: Ποιος είπε ότι μια δικτατορία σήμερα δεν είναι πιθανή;

Αν υπάρχει μία ταινία που δεν πρέπει με τίποτα να χάσετε φέτος είναι αυτή. Το εφιαλτικό σενάριο της ταινίας Das Experiment (Oliver Hirschbiegel, 2001) ξαναχτυπά. Εκπληκτικοί ηθοποιοί, αληθινά γενονότα, δυνατά γυρίσματα, πρωτότυπη μουσική, πολιτικό μήνυμα, ο τέλειος συνδυασμός.

Τα γεγονότα: Η ταινία εμπνέεται από κοινωνιολογικό πείραμα που έγινε το 1967 στο γυμνάσιο Cubberley στο Palo Alto της Καλιφόρνια. Όταν ο καθηγητής ιστορίας Ron Jones δίδασκε το Ολοκαύτωμα και ρωτήθηκε από μαθητή «θα μπορούσε αυτό να συμβεί εδώ;», αποφάσισε να αφήσει την απάντηση στα παιδιά οργανώνοντας ένα πείραμα διάρκειας 2 εβδομάδων. Με αρχή την έννοια της πειθαρχίας, την πρώτη μέρα ο καθηγητής χαμήλωσε τα φώτα, έβαλε μουσική του Βάγκνερ, στοίχισε τα παιδιά στις καρέκλες τους και μίλησε για τον οκοληρωτισμό. Τη δεύτερη μέρα έφτιαξαν μαζί αγωνιστικό χαιρετισμό της ομάδας, ονόματι Third Wave (Τρίτο Κύμα) τον οποίο θα έπρεπε να χρησιμοποιούν καθημερινά όπου βρίσκονταν τα μέλη,εντός και εκτός σχολείου. Στις διαλέξεις που ακολούθησαν η λογική επεκτάθηκε από την πειθαρχία στη «δύναμη μέσω της κοινότητας» και στη «δύναμη μέσω της δράσης». Μέχρι τα τέλη της εβδομάδας η ομάδα «Τρίτο Κύμα» αριθμούσε πάνω από 200 μέλη. Το πείραμα σταμάτησε πρόωρα όταν οι μαθητές που συμμετείχαν άρχισαν να παρενοχλούν όσους δεν συμμετείχαν. Το εγχείρημα θεωρήθηκε επικίνδυνο για την ασφάλεια των παιδιών, κατέληξε όμως σε εύγλωττα συμπεράσματα για την προθυμία των ανθρώπων να ανταλλάξουν την ελευθερία τους με το αίσθημα ανωτερότητας που προσφέρει η κοινότητα και να αναπαράγουν έτσι φασιστικές συμπεριφορές.

Η ταινία: ο Dennis Gansel μεταφέρει το πείραμα αριστοτεχνικά στη Γερμανία του 2008. Τόπος γυρισμάτων ένα χωριό του Βραδεμβούργου, πολλές σκηνές όμως τραβήχτηκαν στο Reinickendorf του Βερολίνου και στο Πότσνταμ. Ο σκηνοθέτης μας μεταφέρει σε ένα φανταστικό χωριό, το οποίο όχι μόνο δεν κατονομάζεται αλλά είναι αδύνατο και να εντοπιστεί, αφού ακόμα και οι πινακίδες των αυτοκινήτων έχουν τα διακριτικά BE, που έχουν καταργηθεί στη Γερμανία από το 1975. Άρα ο τόπος δεν έχει σημασία.

Σημασία έχουν οι πράξεις. Ο εναλλακτικός καθηγητής Reiner Wenger, παιδί της γενιάς του ’68, ολίγον αναρχικός, ολίγον ροκάς (κυκλοφορεί με μπλουζάκια των Ramones) επιλέγεται από τη διεύθυνση του σχολείου να δουλέψει με μια ομάδα παιδιών το θέμα «Αυταρχισμός». Παρά τις αντιδράσεις του, καθότι θα ήθελε να ασχοληθεί με το θέμα «Αναρχία», αναγκάζεται να δεχτεί την πρόκληση. Τι είναι αυταρχισμός; «Το Τρίτο Ράιχ, ο Χίτλερ και όλα αυτά τα απολιθώματα που μας μαθαίνετε» απαντάνε τα παιδιά. Και ξεκινάει το ανορθόδοξο πείραμα, σε πείσμα των απολιθωμάτων και των φαντασμάτων του παρελθόντος. Οι μαθητές πρέπει να του μιλάνε στον πληθυντικό, να κάθονται ίσια στα θρανία, να σηκώνονται όταν παίρνουν τον λόγο και να δίνουν σύντομες και περιεκτικές απαντήσεις. Τη δεύτερη μέρα πείθονται να πάνε στο σχολείο με στολή, τζιν και άσπρο πουκάμισο, «γιατί η στολη δεν παραπέμπει μόνο στο στρατό, εξαφανίζει και τις κοινωνικές ανισότητες». Και τα παιδιά βρίσκουν όνομα για την ομάδα τους, «το Κύμα», φτιάχνουν λογότυπο, χαιρετισμό και ζουν την αλληλεγγύη της κοινότητας.

"Macht durch Disziplin - Macht durch Gemeinschaft - Macht durch Handeln" Εξουσία μέσω της πειθαρχίας, εξουσία μέσω της κοινότητας, εξουσία μέσω της πράξης. Και η κατάσταση δεν αργεί να βγει εκτός ελέγχου. Το κύμα των εκλεκτών εξαπλώνεται σε όλο το σχολείο, τα παιδιά δεν παίζουν πια, έχουν ταυτιστεί με την ομάδα, όποιος δεν είναι μαζί τους είναι εναντίον τους, η συλλογικότητα είναι η δύναμή τους. Έξυπνα ο Gansel χρησιμοποιεί διάφορους χαρακτήρες της σύγχρονης νεολαίας. Τον Σινάν, τουρκικής καταγωγής μαθητή, που βλέπει τις πολιτισμικές διαφορές να εξαλείφονται, τον Μάρκο, που βρίσκει στην ομάδα την αλληλεγγύη και το δέσιμο που του λείπουν στην οικογένειά του, τον Τιμ, παιδί με πολλά προβλήματα προσαρμοστικότητας, που βρίσκει φίλους και νόημα στη ζωή του, αλλά και παιδιά που αντιτίθενται στη λογική της κάστας και αρνούνται να συμμετάσχουν στο πείραμα. Σε 4 μέρες το Κύμα είναι πλέον ανεξέλεγκτο.

Δεν θα σας αποκαλύψω το τέλος, όχι τόσο για να μη σας το χαλάσω (όπως οι σπαστικοί τύποι που στην τανία τρόμου σου αποκαλύπτουν στο πρώτο δεκάλεπτο τον δολοφόνο), αλλά κυρίως γιατί δεν έχει σημασία. Σημασία έχουν οι ψυχολογικοί χειρισμοί και οι μισές αλήθειες που οδηγούν φυσιολογικούς ανθρώπους στην υιοθέτηση φασιστικών προτύπων. Όπως πολύ εύλογα αναρωτιέται ένας μαθητής «μα δεν έχει μόνο κακά το Κύμα! Έχουμε παρέα, αλληλεγγύη, κοινότητα. Γιατί πρέπει να το χαλάσουμε;». Πράγματι, ο χαρισματικός καθηγητής κατάφερε να δημιουργήσει μια κάστα επίλεκτων στα πρότυπα του εθνικοσοσιαλισμού, βασιζόμενος όμως σε ξεκάθαρες και όχι απαραίτητα κακές αρχές: πειθαρχία, δικαιοσύνη, ισότητα, συνεργασία, συντροφικότητα, αλληλεγγύη. Το θέμα λοιπόν δεν είναι ούτε απλό ούτε αυτονόητο. Πράγματι, κανείς δεν ξεκίνησε εξ αρχής για να εξοντώσει τον υπόλοιπο κόσμο. Πόσο δύσκολο όμως είναι να περάσεις από τη λογική της αλληλεγγύης στη λογική του τύπου «όποιος δεν είναι μαζι μας είναι εναντίον μας»; Και πού βρίσκονται τα όρια μεταξύ της συντροφικότητας και του αποκλεισμού της διαφορετικότητας;

Ίσως να μην ταυτίζεται ο θεατής με τα παιδιά που μεταλλάσσονται, σίγουρα όμως ακολουθεί βήμα βήμα τη λογική του παραλόγου σύμφωνα με την οποία οι επιμέρους αλήθειες και οι θετικές αξίες καταλήγουν, μέσα από μια διαδικασία υποταγής στο σύνολο και στη μαγεία του ομοιόμορφου, στο αντίθετό τους. Και γι’αυτό χάνει και το μέτρο.

Όπως και να’χει, οι Γερμανοί για άλλη μια φορά όχι μόνο δεν εφησυχάζουν, αλλά μπορούν και αντιμετωπίζουν τα μεγάλα πολιτικά θέματα που τους καίνε με διεισδυτικότητα, σαφήνεια και βαθύ προβληματισμό. Μακράν ό,τι πιο δυνατό είδα φέτος.

Update: το θέμα βέβαια μου φάνηκε ακόμα πιο επίκαιρο τώρα με τις εθνικές εορτές και τα πανηγύρια. Η ταινία είναι από μόνη της η απάντηση σ'αυτό το άθλιο, τάχαμου αθώο "ποιον ενοχλούν οι παρελάσεις και γιατί να τις καταργήσουμε;"

Η Πόλις

Ημέρα ποίησης σήμερα. Αν και σιχαίνομαι τις παγκόσμιες ημέρες γενικά, εδώ θα κάνω μια εξαίρεση, για ένα ποίημα που πάντα με συγκινούσε γιατί μου θύμιζε ταξίδια, ανθρώπους, τάσεις φυγής, αλήθειες, ηλιόλουστες μελαγχολίες.

Η πόλις

Εἶπες: «Θὰ πάγω σ᾿ ἄλλη γῆ, θὰ πάγω σ᾿ ἄλλη θάλασσα,
μιὰ πόλις ἄλλη θὰ βρεθῇ καλλίτερη ἀπὸ αυτή.
Κάθε προσπάθειά μου μιὰ καταδίκη εἶναι γραφτή•
κ᾿ εἶν᾿ ἡ καρδιά μου -- σὰν νεκρός -- θαμμένη.
Ὁ νοῦς μου ὣς πότε μέσ᾿ στὸν μαρασμὸ αὐτὸν θὰ μένῃ.
Ὅπου τὸ μάτι μου γυρίσω, ὅπου κ᾿ ἂν δῶ
ἐρείπια μαῦρα τῆς ζωῆς μου βλέπω ἐδῶ,
ποὺ τόσα χρόνια πέρασα καὶ ρήμαξα καὶ χάλασα».

Καινούριους τόπους δὲν θὰ βρῇς, δὲν θἅβρῃς ἄλλες θάλασσες.
Ἡ πόλις θὰ σὲ ἀκολουθῇ. Στοὺς δρόμους θὰ γυρνᾶς
τοὺς ἴδιους. Καὶ στὲς γειτονιὲς τὲς ἴδιες θὰ γερνᾶς•
καὶ μέσ᾿ στὰ ἴδια σπίτια αὐτὰ θ᾿ ἀσπρίζῃς.
Πάντα στὴν πόλι αὐτὴ θὰ φθάνῃς. Γιὰ τὰ ἀλλοῦ -- μὴν ἐλπίζεις --
δὲν ἔχει πλοῖο γιὰ σέ, δὲν ἔχει ὁδό.
Ἔτσι ποὺ τὴ ζωή σου ρήμαξες ἐδῶ
στὴν κώχη τούτη τὴν μικρή, σ᾿ ὅλην τὴν γῆ τὴν χάλασες.

Κωνσταντῖνος Π. Καβάφης (1910)


Ο ίδιος περιέγραφε τον εαυτό του κάπως έτσι:

"Είμαι Κωνσταντινουπολίτης την καταγωγήν, αλλά εγεννήθηκα στην Αλεξάνδρεια - σ' ένα σπίτι της οδού Σερίφ• μικρός πολύ έφυγα, και αρκετό μέρος της παιδικής μου ηλικίας το πέρασα στην Αγγλία. Κατόπιν επισκέφθην την χώραν αυτήν μεγάλος, αλλά για μικρόν χρονικόν διάστημα. Διέμεινα και στη Γαλλία. Στην εφηβικήν μου ηλικίαν κατοίκησα υπέρ τα δύο έτη στην Κωνσταντινούπολη. Στην Ελλάδα είναι πολλά χρόνια που δεν επήγα. Η τελευταία μου εργασία ήταν υπαλλήλου εις ένα κυβερνητικόν γραφείον εξαρτώμενον από το υπουργείον των Δημοσίων Έργων της Αιγύπτου. Ξέρω Αγγλικά, Γαλλικά και ολίγα Ιταλικά"

Όταν ο πολίτης του κόσμου δεν είχε ακόμα την έννοια του γιάπη...
Πολύ καλημέρα σας

Αυτοοργάνωση εναντίον εργολαβίας

Οι φρικτές συνθήκες κάτω από τις οποίες δουλεύουν οι καθαρίστριες ήρθαν στην επιφάνεια (για τους περισσότερους από εμάς) τον περασμένο Δεκέμβρη, με τη δολοφονική επίθεση εναντίον της Κωνσταντίνας Κούνεβα.
Κάποια μικρά μεγάλα νέα σχετικά μ'αυτό το θέμα: τη στιγμή που το δημόσιο αποδεικνύεται εξίσου κακός εργοδότης με τις ιδιωτικές εταιρείες (βλ. εδώ), οι καθαρίστριες του Πανεπιστημίου Αιγαίου συνασπίστηκαν και κατάφεραν αυτό που φαινόταν ακατόρθωτο: έφτιαξαν μια δική τους εταιρεία και ανέλαβαν την καθαριότητα αντί για την εργολαβική εταιρεία που τις εργοδοτούσε μέχρι τώρα (βλ. εδώ). Έτσι και η δουλειά του Πανεπιστημίου γίνεται όπως πρέπει, και οι καθαρίστριες δουλεύουν με ανθρώπινες συνθήκες και καλύτερες απολαβές.
Ε, ώρες ώρες κάτι τέτοια με κάνουν αισιόδοξη!

Αθηναϊκή Δημοκρατία

Επεισόδια σήμερα (για την ακρίβεια χτες, 13 Μαρτίου) στο Κολωνάκι: ομάδα ατόμων έσπασε βιτρίνες καταστημάτων και αυτοκίνητα.

Δήλωση, από την ιστοσελίδα του Ελευθέρου Τύπου (η μόνη που βρήκα να έχει τη δήλωση αυτούσια):

Σε δήλωσή του ο δήμαρχος Αθηναίων Νικήτας Κακλαμάνης ταυτίζει τους κουκουλοφόρους με πολίτες που αντιδρούσαν στην κατασκευή πάρκινγκ στην πλατεία Αμερικής. «Τα σημερινά ‘λεβεντόπαιδα’ είναι οι ίδιοι που επιτέθηκαν και βανδάλισαν το Δημαρχείο της πόλης, οι ίδιοι που δημιούργησαν τα επεισόδια στην Κύπρου και Πατησίων, οι ίδιοι που βύθισαν την πόλη στην απόγνωση τον περασμένο Δεκέμβριο», αναφέρει ο κ. Κακλαμάνης και ζητά σκληρά μέτρα από την πολιτεία για την θωράκιση της Αθήνας.

(βλ. εδώ κι εδώ για την ίδια δήλωση)

Για την οικονομία της συζήτησης, ας αφήσουμε κατά μέρος τα γεγονότα του Δεκεμβρίου: μου φαίνονται πολύ περίπλοκα κι ακόμα δεν έχω βγάλει άκρη ως προς το ποιος, τι ακριβώς έκανε και γιατί (κι αμφιβάλλω αν ο κ. Κακλαμάνης έχει καταλάβει περισσότερα από μένα – αλλά ίσως και να καλύπτω απλώς τη δική μου βλακεία).

Ας πάρουμε λοιπόν το άλλο σκέλος της δήλωσης, αυτό για το πάρκο της οδού Κύπρου. Τί συνέβη εκεί; Ας επιχειρήσουμε μια ουδέτερη περιγραφή (βλ. μερικά λινκ εδώ): πολίτες αντιδρούν στη μετατροπή ενός πάρκου σε υπόγειο πάρκινγκ, καθώς δεν πείθονται από την υπόσχεση ότι θα ξαναδημιουργηθεί πάρκο πάνω από το πάρκινγκ (μια και ψηλά δέντρα δεν γίνεται να ευδοκιμήσουν πάνω στο λιγοστό χώμα που θα καλύπτει το υπόγειο πάρκινγκ).

Και πάλι για την οικονομία της συζήτησης, ας θεωρήσουμε αυτούς τους πολίτες αιθεροβάμονες, τρελούς, γραφικούς: είναι δυνατόν να μη θέλουν πάρκινγκ σε μια περιοχή με τόσα αυτοκίνητα και τόσο λίγο χώρο; Ας θεωρήσουμε επίσης ότι δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία ως προς τη νομιμότητα της μετατροπής του πάρκου σε πάρκινγκ, κι ότι ο συνταξιούχος δικαστής που προσφεύγει στο Συμβούλιο της Επικρατείας είναι κι αυτός ένας από τους γραφικούς. Ας υποθέσουμε ακόμα ότι ο Έλληνας επίτροπος της Ευρωπαϊκής Ένωσης για το περιβάλλον, Στ. Δήμας, παρότι ανήκει στον ίδιο πολιτικό χώρο με τον Δήμαρχο Αθηναίων, είναι κι αυτός ένας από τους γραφικούς εχθρούς της προόδου, γι'αυτό και όταν τον ρωτάνε σχετικά με το πάρκο της οδού Κύπρου τάσσεται γενικώς υπέρ του πράσινου (έστω χωρίς να μπει σε άλλες λεπτομέρειες).

Έχοντας δεχτεί όλα τα παραπάνω, ας αναγνωρίσουμε τουλάχιστον ένα πράγμα σ’αυτούς τους γραφικούς: δεν άσκησαν βία (αντιθέτως, όπως κατήγγειλαν, βία ασκήθηκε εναντίον τους).

Επομένως, πώς μπορεί ο κ. Δήμαρχος να εξισώνει τις πράξεις ειρηνικής διαμαρτυρίας των μεν με τις καταστροφές που προκάλεσαν οι δε; Το να διαμαρτύρεται και να κινητοποιείται κάποιος, χρησιμοποιώντας πρώτον το συνταγματικό δικαίωμα της ειρηνικής διαμαρτυρίας και δεύτερον ένδικα μέσα, είναι το ίδιο με το κάνει κάτι βίαιο και παράνομο;

Στίβω το κεφάλι μου, απάντηση δεν μπορώ να βρω. Εκτός από μία: τον κ. Κακλαμάνη ενοχλούν όλες οι αντιπολιτευτικές φωνές που αντιτίθενται σ’αυτά που κάνει. Για να παρουσιάσει λοιπόν τις δικές του απόψεις ως τις μόνες σωστές, νομιμοποιημένες και καθαγιασμένες στα γάργαρα νερά της δημοκρατικής πλειοψηφίας (βλ. τα εύστοχα σχόλια του Χασοδίκη, εδώ κι εδώ), κάνει ένα τουρλού, τσουβαλιάζει ωραία-ωραία ανόμοια πράγματα και ιδού το επιθυμητό αποτέλεσμα: όποιος έχει αντίρρηση δεν είναι απλώς ένας γραφικός εχθρός της προόδου, είναι ένας βίαιος κι επικίνδυνος εχθρός της Δημοκρατίας. Της Δημοκρατίας όπως την εννοεί και την ορίζει ο κ. Κακλαμάνης βέβαια: μια «δημοκρατία» όπου δεν υπάρχει παρά μόνο μία νομιμοποιημένη άποψη...

Université Paris 14: Ανοίξαμε και σας περιμένουμε!

Ένα διαφορετικό πανεπιστήμιο λειτουργεί από τις 18 Φεβρουαρίου στο Παρίσι. Στο πλαίσιο της αντίστασης στο νομοσχέδιο Πεκρές (στο οποίο είχαμε ξαναναφερθεί εδώ), ευφάνταστοι τρόποι αντίστασης και διαμαρτυρίας επιστρατεύονται για να εκφραστεί ποικιλοτρόπως η δυσαρέσκεια. Η άμεση αντίδραση είναι οι πορείες και οι διαδηλώσεις. Εκτός απ’αυτά όμως, εφαρμόζεται σε πολλά πανεπιστήμια η τακτική “Changeons le Programme” (Ας αλλάξουμε το πρόγραμμα). Αυτό σημαίνει ότι φοιτητές και διδάσκοντες βρίσκονται κανονικά στον χώρο του πανεπιστημίου, αντί όμως να ακολουθούν το πρόγραμμα σπουδών, οργανώνουν σεμινάρια και ομάδες εργασίας με θέμα τα τρέχοντα εκπαιδευτικά ζητήματα. Στα σεμινάρια αυτά συχνά είναι καλεσμένοι διανοούμενοι από πολλά περιβάλλοντα και η παρακολούθησή τους είναι ανοιχτή στο κοινό. Μια τέτοια διάλεξη έδωσε για παράδειγμα ο φιλόσοφος Marcel Gauchet στις 5 Φεβρουαρίου σ’ενα κατάμεστο αμφιθέατρο με θέμα Ο επαναπροσδιορισμός της γνώσης στον νεοφιλελευθερισμό.

Η δράση όμως δεν περιορίζεται εντός των πανεπιστημιακών κτιρίων. Στις 4 Μαρτίου υπήρξε γενικό κάλεσμα να σχηματιστεί μια ανθρώπινη αλυσίδα γύρω απ’τη Σορβόννη, η οποία στις 4.30 μ.μ. ακριβώς έδωσε τα χέρια σε μια συμβολική περικύκλωση του κτιρίου, χωρίς να εμποδίζεται η κίνηση στις εισόδους. Το πιο ευφάνταστο απ’ολα όμως είναι το εναλλακτικό πανεπιστήμιο Παρίσι 14. Όχι για τα σεμινάρια που προσφέρει αλλά για τον τόπο στέγασής του που δεν είναι άλλος από τα βαγόνια του μετρό της πόλης. Φοιτητές και διδάσκοντες οργανώνουν σεμινάρια κάθε Τετάρτη στη γραμμή 14 του μετρό, με στόχο την κινητοποίηση και συμμετοχή του κόσμου. Το πείραμα δείχνει να πηγαίνει καλά, αφού συνεχίζεται για τέταρτη συναπτή βδομάδα. Μεταφράζω πρόχειρα από την ιστοσελίδα των διοργανωτών:


«Το Πανεπιστήμιο Παρίσι 14 εγκαινιάστηκε στις 18 Φεβρουαρίου και γιόρτασε χθες τρεις βδομάδες λειτουργίας. Η πόλη του Παρισιού είχε να δει νέο πανεπιστήμιο από το 1971, όταν ιδρύθηκε το Παρίσι 13 στη Villetaneuse. Το Παρίσι 14 ιδρύθηκε από πανεπιστημιακούς, διδάσκοντες, ερευνητές και φοιτητές που κινητοποιήθηκαν εναντίον του νόμου LRU [του νομοσχεδίου δηλαδή που προτείνει το υπουργείο παιδείας]. Η λειτουργία του είναι απλή: τα μαθήματα είναι δημόσια και γίνονται κάθε Τετάρτη στις 2 μ.μ., στη γραμμή 14 του μετρό. Όπως και η γραμμή 14, το πανεπιστήμιο δεν έχει οδηγό, ούτε πρόεδρο ούτε διοικούσες αρχές: είναι αυτόνομο,
αυτοδιοικούμενο, κριτικό, νομαδικό και ανοιχτό σε όλους. Είναι ένας χώρος ανάπτυξης και δωρεάν ανταλλαγής γνώσεων. Το πανεπιστήμιο Παρίσι 14 αποτελεί απάντηση στην αποδιάρθρωση του δημόσιου εκπαιδευτικού και ερευνητικού συστήματος που επιχειρεί η κυβέρνηση. Οι ιδρυτικές του αρχές επιβεβαιώνουν, ενάντια στη λογική της απαξίωσης και της οικονομίας της αγοράς, τη χαρά της γνώσης και της συνεύρεσης. Κύρια αποστολή του πανεπιστημίου Παρίσι 14 είναι να συνδυάσει την επιστημονική έρευνα, την πολιτική δράση και την ποιητική εργασία. Το Παρίσι 14 έχει αδελφοποιηθεί με το Ελεύθερο Πανεπιστήμιο της Γουαδελούπης και τελεί υπό τη σκέπη του Άγιου Πρεκαρίου [του προστάτη των νέων, μη μόνιμων απασχολούμενων στην αγορά εργασίας]».

Να πω και στα δικά μας ή παραείμαι αισιόδοξη;

Ημέρα της γυναίκας...my ass

Η πρώτη φορά που καταγράφεται οργανωμένη δράση από εργαζόμενες γυναίκες είναι στη Νέα Υόρκη, στις 8 Μαρτίου 1857, όταν εκατοντάδες γυναίκες απέργησαν σε διαμαρτυρία για τους χαμηλούς μισθούς, τις ατελείωτες ώρες εργασίας, τις απάνθρωπες συνθήκες εργασίας και την άρνηση του δικαιώματος ψήφου. Η Διεθνής Ημέρα της Γυναίκας καθιερώθηκε το 1910 στην Κοπεγχάγη της Δανίας με στόχο την προώθηση σε όλο τον κόσμο του δικαιώματος ψήφου των γυναικών.

Καλά και άγια όλα αυτά. Αλλά, αν δεν έχω ξεχάσει να διαβάζω, αναφέρονται σε συγκεκριμένα πολιτικά ζητήματα και διεκδικήσεις. Τι σχέση έχουν αυτά με τη μάνα, τη σύζυγο, τη νοικοκυρά, τη γυναίκα της Πίνδου που συλλήβδην αναφέρουμε στους σημερινούς δεκάρικους, με την άνευρη και χαζοχαρούμενη ρομαντζάδα; Και δεν καταλαβαίνω πού είναι το τιμητικό στο να γεννιέται κάποιος γυναίκα, άντρας, ερωδιός ή κανελί με βούλες. Αξία δεν έχει κάποιος εκ γενετής κι από μόνος του, αξία αποκτά όσο ζει σε συγκεκριμένες κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες που τον καθορίζουν και τον κάνουν έλλογο υποκείμενο. Σ’αυτό το πλαίσιο θα το εκτιμούσα αν κάποιος μου εξηγούσε τι σχέση έχουν η Ρόζα Λούξεμπουργκ, η Ελισσάβετ της Αγγλίας, η εργάτρια στο Πακιστάν και η Γιάννα Αγγελοπούλου Δασκαλάκη. Και μη μου πείτε ότι ΔΕΝ κατουράνε όρθιες, δεν κάνουμε μαθήματα ανατομίας.

Βαρέθηκα τις ανέξοδες φανφάρες, τα λόγια τα μεγάλα, τα επικοινωνιακό τρικ. Για να μέινω σε δύο μόνο παραδείγματα, δείτε τον Μεγάλο Έλληνα Λάκη Λαζόπουλο που προσέφερε μεσω της τελευταίας του εκπομπής δωρεάν εισιτήρια σε γυναίκες για τη θεατρική του παρασταση ή τον ένδοξο υπουργό Μεταφορών, Ευριπίδη Στυλιανίδη, που βρήκε την ευκαιρία να λαϊκίσει αλύπητα προσφέροντας δωρεάν συγκοινωνίες στις γυναίκες. Άλφα, ξοδεύτηκε πάλι, κυριακάτικα δεν βλέπω πολύ τζίρο στο μαγαζί. Βου, τι είμαστε πια, είδος υπό εξαφάνιση που το χαϊδεύουμε και του πετάμε κι ένα ψαροκόκαλο εις ένδειξη φιλανθρωπίας; Γου, δεν θέλω τη συμπόνοια σου, την πολιτική σου τοποθέτηση θέλω. Όλες οι γυναίκες που θα το παίξουν απελευθερωμένες σήμερα, αύριο θα επιστρέψουν στις δουλειές, τους άντρες και τα παιδιά τους. Τη θέση σου σε πραγματικά προβλήματα θέλω.

Αλλά η μόδα των διαφόρων επετειακών ημερών έχει επεκταθεί στα πάντα σχεδόν (βλ. περιβάλλον, ρατσισμός, γιαούρτι πρόβειο). Πού μας οδηγεί αυτό; Ο Κακλαμάνης θα ήταν ο πρώτος που θα γιόρταζε τη μέρα περιβάλλοντος κι ο Καρατζαφέρης τη μέρα κατά του ρατσισμού. Και λοιπόν; Θα κάνουν αυτές οι εξαγγελίες τον έναν λιγότερο δασοκτόνο και τον άλλον λιγότερο ρατσιστή; Όχι μόνο δεν θα αλλάξει τίποτα στην πολιτική τους τοποθέτηση, αλλά τους δίνεται κι η ευκαιρία να εξαγνιστούν στην ρητορική κολυμπήθρα του Σιλωάμ («είδατε τι ωραία που τα είπα για το περιβάλλον/ρατσισμό/γιαούρτι πρόβειο κλπ»). Η γυναίκα, όπως και το περιβάλλον και ο ρατσισμός, και πολύ περισσότερο το πρόβειο γιαούρτι δεν είναι αφηρημένες έννοιες. Αν δεν πάψουμε να τις αντιμετωπίζουμε έτσι και να χάνουμε το χρόνο μας σε γιορτές και πανηγύρια, δεν θα δούμε ποτέ καμία Κούνεβα και κανέναν διεφθαρμένο ΗΣΑΠ κύριε Υπουργέ.

Γιατί στις γενικόλογες κι αφηρημένες εξαγγελίες όλοι συμφωνούμε, όλοι είμαστε γενικώς κι αορίστως υπέρ του πράσινου, όλοι είμαστε αφηρημένα υπέρ της δημοκρατίας, όλοι υπερθεματίζουμε για την ισότητα των δύο φύλων. Με ποιον τρόπο το κάνει ο καθένας σε συγκεκριμένα προβλήματα είναι το ερώτημα. Το μόνο συμπέρασμα λοιπόν που βγάζει κάποιος από τα γενικόλογα ευχολόγια (με τα οποία όλοι δεν μπορούν παρά να συμφωνήσουν, αφού δεν έχουν καμιά ουσία) είναι ότι το θέμα απονευρώνεται, εξουδετερώνεται πολιτικά, γίνεται άλλη μια γραφική γιορτούλα όπως η Πρωταπριλιά κι οι Απόκριες, για να πλειοδοτούν ανέξοδα οι απανταχού πολιτικάντηδες κι οι Εθνικοί μας Ήρωες.

Harvey Milk

Την περίμενα εναγωνίως αυτή την ταινία. Κάτι ο Sean Penn, κάτι ο Gus Van Sant, αλλά κυρίως το πολιτικό του θέματος, με τράβηξαν. Στις αμιγώς πολιτικές ταινίες (γιατί και το προσωπικό είναι πολιτικό αλλά δεν εννοούσα αυτό) μου φαίνεται πάντα ενδιαφέρουσα η επιλογή του θέματος, η παρουσίαση των ηρώων (με εξαίρεση τον Τσε, που δεν αντέχω άλλο) , η οπτική του σκηνοθέτη κλπ.

Πρόκειται για την αληθινή ιστορία του Harvey Milk, του πρώτου Αμερικανού ο οποίος απέκτησε δημόσιο αξίωμα δηλώνοντας ανοιχτά την ομοφυλοφιλία του και διεκδικώντας ισότητα για την γκέι κοινότητα στη χώρα. Δολοφονήθηκε από πολιτικό του αντίπαλο το 1978 και έγινε σύμβολο του κινήματος των ομοφυλόφιλων.

Απ’αυτή την ταινία έχω ανάμικτες εντυπώσεις. Καταρχάς το θέμα από μόνο του είναιαβανταδόρικο: προσφέρεται για ηρωοποίηση, ασχολείται με τα δικαιώματα των ομοφυλόφιλων στην Αμερική, είναι πραγματική ιστορία, αφορά πολύ κόσμο. Όλα τα υλικά για να γίνει μια καλή ταινία. Και για να μην είμαι άδικη, η ταινία δεν είναι τελικά κακή. Λίγο απογοητευτική είναι αν έχεις μεγάλες προσδοκίες. Μαζί με δυνατά στοιχεία, εμφανίζονται και κάποια εντελώς άκυρα.

Τι εννοώ; Πρώτον μου φάνηκε μεγάλη, γεγονός που με εξέπληξε καθώς η ταινία διαρκεί δύο ώρες. Όταν σκέφτηκα τι με κούρασε συνειδητοποίησα ότι έκανε πολλές κοιλιές, είχε επαναλαμβανόμενα θεματικά μοτίβα με την ίδια συναισθηματική φόρτιση, με αποτέλεσμα να χάνεται ο θεατής και να περιμένει μια κορύφωση που δεν έρχεται ποτέ. Εντελώς άστοχη μου φάνηκε επίσης η μουσική επένδυση. Αντί να επιλέξουν οποιοδήποτε μουσικό ρεύμα της εποχής, που θα προσφερόταν για να εμπλουτιστεί και η πολιτισμική εικόνα της Αμερικής του ‘70, έπαιζαν ρομαντικές μελούρες βγαλμένες στην καλύτερη περίπτωση από low-budget τηλεταινία.

Για να μην παραγνωρίσω τα καλά στοιχεία όμως, να πω ότι το θέμα από μόνο του εμπνέει. Δίνεται πολύ ωραία η εικόνα ενός φοβισμένου σαραντάρη που κρύβεται σε μια ομοφοβική κοινωνία, και στη συνέχεια πρωτοστατεί στο πολιτικό κίνημα των ομοφυλόφιλων. Οι «σφήνες» με πραγματικές εικόνες από πορείες, ομιλίες και πρόσωπα της εποχής δίνουν έναν αέρα πιο πειστικό και λίγο νοσταλγικό. Έξοχη λεπτομέρεια: στο τέλος δείχνει τα πραγματικά πρόσωπα, στα οποία μοιάζουν ανατριχιαστικά οι ηθοποιοί. Εξαιρετική διανομή ρόλων. Και για να κλείσω με το φόρτε: ό,τι και πει κανείς για το Harvey Milk, αξίζει μόνο για τον Sean Penn. Όχι απλώς μπαίνει με τη μεγαλύτερη φυσικότητα στο πετσί του ρόλου, χωρίς υπερβολές, γελοιότητες και λοβιτούρες (σ’εναν κατεξοχήν δύσκολο ρόλο για straight ηθοποιό), αλλά δεν σε αφήνει ούτε στιγμή να υποψιαστείς ότι υποκρίνεται. Δεν βλέπεις τον ίδιο, βλέπεις τον Harvey Milk. Σε τελική ανάλυση αυτή είναι η στόφα του μεγάλου ηθοποιού. Ο άνθρωπος που στη σκηνή αφήνει τον εαυτό του απ’έξω. Μόνο γι’αυτό αξίζει να το δείτε.

Πώς να μιλήσουμε για την Τουρκία;

Είναι ένα ζήτημα που με απασχολεί εδώ και χρόνια. Τελευταία ξαναβγήκε στην επιφάνεια επειδή τυχαίνει τους τελευταίους μήνες να διδάσκω τουρκικά. Κάθε φορά που ανακύπτει στο μάθημα ένα ερώτημα που έχει να κάνει με την τουρκική πραγματικότητα αντιμετωπίζω το ίδιο δίλημμα: από τη μία, θέλω να πω στους μαθητές ότι τα στερεότυπα που έχουν στο κεφάλι τους δεν ισχύουν. Από την άλλη, πώς να τους μιλήσω και για τα αρνητικά που έχει αυτή η χώρα χωρίς ωστόσο να επιβεβαιώσω τα στερεότυπα και την αρνητική εικόνα που έχουν στο μυαλό τους;
Αυτό, σε μικρογραφία, είναι το πρόβλημα που δημιουργεί η ενασχόληση με την Τουρκία κι η προσπάθεια ανάλυσής της απέναντι σ’ένα ευρωπαϊκό – κι ακόμα περισσότερο στο ελληνικό – κοινό. Πώς, για παράδειγμα, να μιλήσεις για παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιώματων στην Τουρκία και να μην ενισχύσεις το στερεότυπο «οι βάρβαροι Τούρκοι που βασανίζουν και δολοφονούν εδώ κι αιώνες» - λες και μόνο στην Τουρκία συμβαίνουν αυτά, λες κι οι βασανιστές της Μακρονήσου, των ΕΑΤ ΕΣΑ και των σημερινών Τμημάτων Αλλοδαπών δεν είναι (δεν είναι, αλλά άλλο θέμα αυτό) περήφανοι απόγονοι των αρχαίων ημών προγόνων! Πώς να μιλήσεις για τον ρόλο του στρατού και ταυτόχρονα να μην ενισχύσεις την απόψη ότι η Τουρκία «στρατοκρατείται» αλλά, αντιθέτως, να επιχειρηματολογήσεις υπέρ της βελτίωσης των διμερών σχέσεων;


Το πρόβλημα στην πραγματικότητα είναι ότι απάντηση σ’αυτό το δίλημμα δεν δίνουν ούτε όσοι ασχολούνται με την Τουρκία με αξιώσεις σοβαρού σχολιασμού και επιστημονικής ανάλυσης. Οι αναλύσεις τους συνήθως δεν ξεφεύγουν από δύο – τρία είδη/γραμμές στερεοτυπικής αντιμετώπισης. Υπάρχει κατ’αρχάς η αντιμετώπιση την οποία θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε ακροδεξιά/εθνικιστική. Αυτή δεν παρουσιάζει κανένα ενδιαφέρον, καθότι είναι εξαιρετικά απλοϊκή και στηρίζεται μόνο στο αξίωμα «καλός Τούρκος είναι ο νεκρός Τούρκος».
Δίπλα σ’αυτήν υπάρχει η αντιμετώπιση που θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε παραδοσιακή/εθνικιστική. Αυτή στηρίζεται ακόμα στην εθνική ιστοριογραφία του 19ου αιώνα για να νοηματοδοτήσει ολόκληρη την ελληνική ιστορία και φυσικά τις σχέσεις με την Τουρκία. Σε καμία περίπτωση δεν ενθαρρύνει τον κριτικό αναστοχασμό της ελληνικής ιστορίας και της εχθρότητας με την Τουρκία. Αυτό το είδος τείνει να εκλείψει, δίνοντας τη θέση του σε μια πιο μοντέρνα εκδοχή του, η οποία εκ πρώτης όψεως αρνείται τις βασικές παραδοχές του. Πρόκειται για μια πιο ορθολογιστική προσέγγιση, αυτή την οποία έχουν υιοθετήσει τα τελευταία χρόνια και τα δύο μεγάλα κόμματα (ή τουλάχιστον, για να είμαστε ακριβείς, οι ηγεσίες τους). Είναι η προσέγγιση που ενθαρρύνει τη βελτίωση των σχέσεων ανάμεσα στις δύο χώρες και ποντάρει σε μεγάλο βαθμό στην ανάπτυξη των σχέσεων της Τουρκίας με την Ευρωπαϊκή Ένωση για την επίλυση των διμερών προβλημάτων.
Το πρόβλημα μ’αυτή τη γραμμή είναι ο εντελώς εργαλειακός χαρακτήρας της: δεν ενδιαφέρεται για την Τουρκία αυτή καθαυτή, παρά μόνο για τις παραμέτρους εκείνες της τουρκικής πολιτικής που μπορεί να έχουν επιπτώσεις στις ελληνοτουρκικές σχέσεις. Τα εσωτερικά ζητήματα της Τουρκίας ενδιαφέρουν μόνο στον βαθμό που θεωρείται ότι «εξάγονται» (άλλο στερεότυπο αυτό) κι έτσι επηρεάζουν την εξωτερική πολιτική. Όσο για τις αρνητικές πτυχές της Τουρκίας (παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιώματων, ρόλος του στρατού κλπ.) αντί να αναλυθούν αντιμετωπίζονται συγκυριακά: όταν το ζητούμενο είναι η βελτίωση των διμερών σχέσεων απλώς αγνοούνται, ενώ όταν ανακύπτουν προβλήματα, ξαφνικά επανεμφανίζονται ως πάγια χαρακτηριστικά που εξηγούν την αδυναμία βελτίωσης των διμερών σχέσεων. Το συμπέρασμα, σ’αυτή την περίπτωση, δεν διαφέρει και πολύ απ’αυτό της προηγούμενης εκδοχής/γραμμής: η Τουρκία δεν αλλάζει.
Η τρίτη βασική γραμμή αποτελεί κατά κάποιον τρόπο την αριστερή εκδοχή της προηγούμενης. Χωρίς να γίνεται καμία προσπάθεια εις βάθος ανάλυσης, τα αρνητικά στοιχεία της Τουρκίας απλώς αγνοούνται στο όνομα του διεθνισμού και της αδελφοσύνης των λαών. Στο όνομα των ίδιων αρχών οι παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, ο αυταρχισμός κλπ. καταγγέλλονται. Προκειμένου όμως τέτοιου είδους ζητήματα να μην επηρεάσουν τα θετικά/φιλικά αισθήματα προς τον τουρκικό λαό, αντί σοβαρής ανάλυσης προτείνεται μια απλοϊκή διχοτόμηση: υπάρχουν από τη μία οι κακοί, αυταρχικοί Τούρκοι ιθύνοντες κι από την άλλη ο καλός, μονίμως καταπιέσμενος λαός. Το αποτέλεσμα είναι και πάλι περίπου το ίδιο: δεν προάγεται η κατανόηση της περίπλοκης τουρκικής πραγματικότητας.


Επομένως, για κάποιον που θέλει να είναι και ειλικρινής και αποτελεσματικός (με την έννοια της εξαγωγής συμπερασμάτων), το πρόβλημα παραμένει: πώς να ενταχθούν στην ανάλυση οι πολλές και διαφορετικές πτυχές της Τουρκίας; Μ’αυτή της τη διατύπωση, η ερώτηση περιέχει σχεδόν την απάντηση: αυτό που οφείλουμε να κάνουμε είναι να λάβουμε υπόψη μας όλα τα στοιχεία της τουρκικής πραγματικότητας και να τα αναλύσουμε σε βάθος. Για παράδειγμα: αν ο στρατός παίζει σημαντικό ρόλο στην τουρκική πολιτική (λιγότερο σημαντικό απ’ό,τι παλιότερα, πιο σημαντικό απ’όσο είναι κοινώς αποδεκτό σε μια δημοκρατία), αυτό δεν σημαίνει ότι η Τουρκία δεν μπορεί να υπάρξει αλλιώς, ότι έτσι ήταν «από πάντα» κι έτσι θα είναι. Ο στρατός απέκτησε τη θέση που έχει για συγκεκριμένους, ιστορικά εξηγήσιμους λόγους και όχι γιατί το τουρκικό έθνος είναι «στρατιωτικό» (όπως ισχυρίζονται οι Τούρκοι εθνικιστές) ή επειδή οι «βάρβαροι Τούρκοι» δεν μπορούν να διοικηθούν παρά μόνο έτσι (όπως φαίνεται να πιστεύουν οι Έλληνες εθνικιστές ή και οι Αμερικανοί που στήριζαν τη στυγνή δικτατορία του 1980).
Ένα επιπλέον πλεονέκτημα αυτής της προσέγγισης είναι ότι συναντιέται με τον προβληματισμό της τουρκικής αριστερής πρωτοπορίας, των διανοούμενων εκείνων που δεν θεωρούν ότι η λειψή δημοκρατία είναι η «μοίρα» της Τουρκίας κι αγωνίζονται για να αναδείξουν γιατί μέχρι στιγμής είναι έτσι και πώς μπορεί αυτό να αλλάξει. Μόνο χάρη σε μια τέτοιου είδους συνάντηση θα καταστεί δυνατό να αναπτυχθούν επί της ουσίας οι σχέσεις μας με τους Τούρκους.

Αυτά ως μια μικρή εισαγωγή, γιατί ελπίζω να επανέλθουμε στα θέματα της Τουρκίας, ξεκινώντας είτε από την επικαιρότητα (σε λίγο καιρό είναι οι δημοτικές εκλογές στην Τουρκία) είτε από την παρουσίαση κάποιων Τούρκων διανοούμενων. Προς το παρόν μπορείτε να βρείτε κάποιους από αυτούς στα λινκ εδώ δίπλα: τον Baskın Oran ή τον κύκλο του περιοδικού Birikim (η ιστοσελίδα έχει και κάποια άρθρα σε άλλες γλώσσες εκτός των τουρκικών).