1 Μαρ 2009

Πώς να μιλήσουμε για την Τουρκία;

Είναι ένα ζήτημα που με απασχολεί εδώ και χρόνια. Τελευταία ξαναβγήκε στην επιφάνεια επειδή τυχαίνει τους τελευταίους μήνες να διδάσκω τουρκικά. Κάθε φορά που ανακύπτει στο μάθημα ένα ερώτημα που έχει να κάνει με την τουρκική πραγματικότητα αντιμετωπίζω το ίδιο δίλημμα: από τη μία, θέλω να πω στους μαθητές ότι τα στερεότυπα που έχουν στο κεφάλι τους δεν ισχύουν. Από την άλλη, πώς να τους μιλήσω και για τα αρνητικά που έχει αυτή η χώρα χωρίς ωστόσο να επιβεβαιώσω τα στερεότυπα και την αρνητική εικόνα που έχουν στο μυαλό τους;
Αυτό, σε μικρογραφία, είναι το πρόβλημα που δημιουργεί η ενασχόληση με την Τουρκία κι η προσπάθεια ανάλυσής της απέναντι σ’ένα ευρωπαϊκό – κι ακόμα περισσότερο στο ελληνικό – κοινό. Πώς, για παράδειγμα, να μιλήσεις για παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιώματων στην Τουρκία και να μην ενισχύσεις το στερεότυπο «οι βάρβαροι Τούρκοι που βασανίζουν και δολοφονούν εδώ κι αιώνες» - λες και μόνο στην Τουρκία συμβαίνουν αυτά, λες κι οι βασανιστές της Μακρονήσου, των ΕΑΤ ΕΣΑ και των σημερινών Τμημάτων Αλλοδαπών δεν είναι (δεν είναι, αλλά άλλο θέμα αυτό) περήφανοι απόγονοι των αρχαίων ημών προγόνων! Πώς να μιλήσεις για τον ρόλο του στρατού και ταυτόχρονα να μην ενισχύσεις την απόψη ότι η Τουρκία «στρατοκρατείται» αλλά, αντιθέτως, να επιχειρηματολογήσεις υπέρ της βελτίωσης των διμερών σχέσεων;


Το πρόβλημα στην πραγματικότητα είναι ότι απάντηση σ’αυτό το δίλημμα δεν δίνουν ούτε όσοι ασχολούνται με την Τουρκία με αξιώσεις σοβαρού σχολιασμού και επιστημονικής ανάλυσης. Οι αναλύσεις τους συνήθως δεν ξεφεύγουν από δύο – τρία είδη/γραμμές στερεοτυπικής αντιμετώπισης. Υπάρχει κατ’αρχάς η αντιμετώπιση την οποία θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε ακροδεξιά/εθνικιστική. Αυτή δεν παρουσιάζει κανένα ενδιαφέρον, καθότι είναι εξαιρετικά απλοϊκή και στηρίζεται μόνο στο αξίωμα «καλός Τούρκος είναι ο νεκρός Τούρκος».
Δίπλα σ’αυτήν υπάρχει η αντιμετώπιση που θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε παραδοσιακή/εθνικιστική. Αυτή στηρίζεται ακόμα στην εθνική ιστοριογραφία του 19ου αιώνα για να νοηματοδοτήσει ολόκληρη την ελληνική ιστορία και φυσικά τις σχέσεις με την Τουρκία. Σε καμία περίπτωση δεν ενθαρρύνει τον κριτικό αναστοχασμό της ελληνικής ιστορίας και της εχθρότητας με την Τουρκία. Αυτό το είδος τείνει να εκλείψει, δίνοντας τη θέση του σε μια πιο μοντέρνα εκδοχή του, η οποία εκ πρώτης όψεως αρνείται τις βασικές παραδοχές του. Πρόκειται για μια πιο ορθολογιστική προσέγγιση, αυτή την οποία έχουν υιοθετήσει τα τελευταία χρόνια και τα δύο μεγάλα κόμματα (ή τουλάχιστον, για να είμαστε ακριβείς, οι ηγεσίες τους). Είναι η προσέγγιση που ενθαρρύνει τη βελτίωση των σχέσεων ανάμεσα στις δύο χώρες και ποντάρει σε μεγάλο βαθμό στην ανάπτυξη των σχέσεων της Τουρκίας με την Ευρωπαϊκή Ένωση για την επίλυση των διμερών προβλημάτων.
Το πρόβλημα μ’αυτή τη γραμμή είναι ο εντελώς εργαλειακός χαρακτήρας της: δεν ενδιαφέρεται για την Τουρκία αυτή καθαυτή, παρά μόνο για τις παραμέτρους εκείνες της τουρκικής πολιτικής που μπορεί να έχουν επιπτώσεις στις ελληνοτουρκικές σχέσεις. Τα εσωτερικά ζητήματα της Τουρκίας ενδιαφέρουν μόνο στον βαθμό που θεωρείται ότι «εξάγονται» (άλλο στερεότυπο αυτό) κι έτσι επηρεάζουν την εξωτερική πολιτική. Όσο για τις αρνητικές πτυχές της Τουρκίας (παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιώματων, ρόλος του στρατού κλπ.) αντί να αναλυθούν αντιμετωπίζονται συγκυριακά: όταν το ζητούμενο είναι η βελτίωση των διμερών σχέσεων απλώς αγνοούνται, ενώ όταν ανακύπτουν προβλήματα, ξαφνικά επανεμφανίζονται ως πάγια χαρακτηριστικά που εξηγούν την αδυναμία βελτίωσης των διμερών σχέσεων. Το συμπέρασμα, σ’αυτή την περίπτωση, δεν διαφέρει και πολύ απ’αυτό της προηγούμενης εκδοχής/γραμμής: η Τουρκία δεν αλλάζει.
Η τρίτη βασική γραμμή αποτελεί κατά κάποιον τρόπο την αριστερή εκδοχή της προηγούμενης. Χωρίς να γίνεται καμία προσπάθεια εις βάθος ανάλυσης, τα αρνητικά στοιχεία της Τουρκίας απλώς αγνοούνται στο όνομα του διεθνισμού και της αδελφοσύνης των λαών. Στο όνομα των ίδιων αρχών οι παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, ο αυταρχισμός κλπ. καταγγέλλονται. Προκειμένου όμως τέτοιου είδους ζητήματα να μην επηρεάσουν τα θετικά/φιλικά αισθήματα προς τον τουρκικό λαό, αντί σοβαρής ανάλυσης προτείνεται μια απλοϊκή διχοτόμηση: υπάρχουν από τη μία οι κακοί, αυταρχικοί Τούρκοι ιθύνοντες κι από την άλλη ο καλός, μονίμως καταπιέσμενος λαός. Το αποτέλεσμα είναι και πάλι περίπου το ίδιο: δεν προάγεται η κατανόηση της περίπλοκης τουρκικής πραγματικότητας.


Επομένως, για κάποιον που θέλει να είναι και ειλικρινής και αποτελεσματικός (με την έννοια της εξαγωγής συμπερασμάτων), το πρόβλημα παραμένει: πώς να ενταχθούν στην ανάλυση οι πολλές και διαφορετικές πτυχές της Τουρκίας; Μ’αυτή της τη διατύπωση, η ερώτηση περιέχει σχεδόν την απάντηση: αυτό που οφείλουμε να κάνουμε είναι να λάβουμε υπόψη μας όλα τα στοιχεία της τουρκικής πραγματικότητας και να τα αναλύσουμε σε βάθος. Για παράδειγμα: αν ο στρατός παίζει σημαντικό ρόλο στην τουρκική πολιτική (λιγότερο σημαντικό απ’ό,τι παλιότερα, πιο σημαντικό απ’όσο είναι κοινώς αποδεκτό σε μια δημοκρατία), αυτό δεν σημαίνει ότι η Τουρκία δεν μπορεί να υπάρξει αλλιώς, ότι έτσι ήταν «από πάντα» κι έτσι θα είναι. Ο στρατός απέκτησε τη θέση που έχει για συγκεκριμένους, ιστορικά εξηγήσιμους λόγους και όχι γιατί το τουρκικό έθνος είναι «στρατιωτικό» (όπως ισχυρίζονται οι Τούρκοι εθνικιστές) ή επειδή οι «βάρβαροι Τούρκοι» δεν μπορούν να διοικηθούν παρά μόνο έτσι (όπως φαίνεται να πιστεύουν οι Έλληνες εθνικιστές ή και οι Αμερικανοί που στήριζαν τη στυγνή δικτατορία του 1980).
Ένα επιπλέον πλεονέκτημα αυτής της προσέγγισης είναι ότι συναντιέται με τον προβληματισμό της τουρκικής αριστερής πρωτοπορίας, των διανοούμενων εκείνων που δεν θεωρούν ότι η λειψή δημοκρατία είναι η «μοίρα» της Τουρκίας κι αγωνίζονται για να αναδείξουν γιατί μέχρι στιγμής είναι έτσι και πώς μπορεί αυτό να αλλάξει. Μόνο χάρη σε μια τέτοιου είδους συνάντηση θα καταστεί δυνατό να αναπτυχθούν επί της ουσίας οι σχέσεις μας με τους Τούρκους.

Αυτά ως μια μικρή εισαγωγή, γιατί ελπίζω να επανέλθουμε στα θέματα της Τουρκίας, ξεκινώντας είτε από την επικαιρότητα (σε λίγο καιρό είναι οι δημοτικές εκλογές στην Τουρκία) είτε από την παρουσίαση κάποιων Τούρκων διανοούμενων. Προς το παρόν μπορείτε να βρείτε κάποιους από αυτούς στα λινκ εδώ δίπλα: τον Baskın Oran ή τον κύκλο του περιοδικού Birikim (η ιστοσελίδα έχει και κάποια άρθρα σε άλλες γλώσσες εκτός των τουρκικών).

8 σχόλια:

Ανώνυμος είπε...

Νομίζω πας ανάποδα απο το γενικό στο ειδικό, προσπάθησε απο το ειδικό στο γενικό με αφορμή ένα γεγονός, μία συμφωνία, μία σύγκρουση κλπ.
Τι λες;

Кроткая είπε...

εγώ πάλι νομίζω ότι μια αναφορά στην πολυπολιτισμική και όχι και τόσο βραχύβια Οθωμανική Αυτοκρατορία είναι απαραίτητη για κάποιον που ενδιαφέρεται για τη χώρα και τη γλώσσα.
Προσωπικά, αντιμετωπίζω τις γλώσσες σαν μέσο προσέγγισης ενός λαού και σαν εργαλείο για να μάθω πράγματα για το λαό αυτό.
Υπό αυτό το πρίσμα, κάποιος που μαθαίνει τούρκικα, είναι λογικό να ενδιαφέρεται για την ιστορία του λαού αυτού, κομμάτι της οποίας όχι μικρό είναι η Οθωμανική Αυτοκρατορία.
Στην τελική, πολύ γραμμικά και απλοϊκά, όσο έχουμε εμείς "ένδοξο παρελθόν", άλλο τόσο έχουν όλοι οι λαοί της Μεσογείου -και οι Τούρκοι.
Ένα πολύ ενδιαφέρον βιβλιο για το θέμα είναι η Η Νοτιοανατολική Ευρώπη κάτω από την Οθωμανική κυριαρχία 1354-1804, Εκδόσεις Σμίλη, του Peter Sugar.
Αλλωστε, μπορείς να δοκιμάσεις να εξηγήσεις στους μαθητές σου, αυτά που αναφέρεις εδώ!

k2 είπε...

@ krotkaya: Εγώ συμφωνώ απολύτως, το γοητευτικό στην εκμάθηση της γλώσσας είναι να μάθεις και την κουλτούρα κλπ. Έλα όμως που οι μαθητές μου δεν το βλέπουν έτσι! :) Αλλιώς, λίστες ολόκληρες με βιβλία έχω να τους προτείνω...
Ως προς τη χρήση του όρου "πολυπολιτισμική" για την Οθ. Αυτ. έχω κάποιες αντιρρήσεις, αλλά δεν είναι της παρούσης. Πάντως ναι, η ύπαρξη και μόνο της αυτοκρατορίας (με τέχνη, αρχιτεκτονική κλπ.) είναι μια καλή απόδειξη ότι δεν πρόκειται για "απολίτιστους".
Ένα άλλο καλό επίχειρημα είναι το βραβείο Νόμπελ του Τούρκου συγγραφέα Ορχάν Παμούκ (αν και δεν είναι και πολύ του γούστου μου τα βιβλία του).
Καλα κούλουμα! Θα πετάξεις χαρταετό στη grande place? :o)

Ανώνυμος είπε...

Attention! Όταν έλεγα "πολυπολιτισμική" εννοούσα ότι εντός της συνυπήρξαν πολλές εθνότητες: έλληνες, εβραίοι, σλάβοι, αρμένιοι, αλβανοί, τούρκοι βέβαια και άλλοι. Πράγμα βέβαια που ήταν αυτονόητο για όλες τις αυτοκρατορίες της εποχής.
Και όσοι δεν ζόριζαν το Σουλτάνο, δεν περνούσαν κι άσχημα, όπως πολλοί ομοεθνείς πρόγονοί μας (αλλά βλέπεις αυτά, μόνο στην τριτοβάθμια έχεις την ευκαιρία να τα μάθεις).
Σε καμία περίπτωση δεν δίνω στον όρο "πολυπολιτισμική" την έννοια που του δίνουμε σήμερα. Μιλάμε για 3 με 8 αιώνες πίσω, άλλα ήθη, άλλες αντιλήψεις.

Μια άλλη καλή εκδοχή, αν και αρκούντως προβοκατόρικη, και εκεί εξαρτάται από το κοινό σου, είναι να μιλήσεις για τον Μικρασιατικό πόλεμο (προσοχή: πόλεμο, και όχι καταστροφή, είναι σκόπιμη η χρήση του όρου)με μια πιο ανοιχτόμυαλη προσέγγιση. Αλλά αυτό κινδυνεύει να εγείρει θεματάκια.

Αλήθεια, δοκίμασες να τους ρωτήσεις, γιατί επέλεξαν να μάθουν τούρκικα;
Αυτή είναι μια πολύ καλή τακτική (εμένα πάντα μου συνέβαινε στα μαθήματα ξένων γλωσσών), γιατί τελικά μπαίνουν και αντιμέτωποι με τον εαυτό τους, τις αντιλήψεις και τους στόχους τους. Είναι τροφή για σκέψη.

Καλό κουράγιο, κουπέπι!

k2 είπε...

@ krotkaya, οκ, σύμφωνες! μ'αυτή την ουδέτερη έννοια της, η λέξη "πολυπολιτισμική" όντως εκφράζει την πραγματικότητα της Οθ. Αυτ.
Όσο για τους μαθητές μου... με ορισμένους πιάνουν όλες οι μέθοδοι που προτείνεις. Υπάρχουν όμως άλλοι με τους οποίους και η πιο απλή "μη εχθρική" αναφορά στην Τουρκία μπορεί να "εγείρει θεματάκια" :) Σκέψου ότι πρόκειται για ενήλικες (δηλ. άτομα με διαμορφωμένες αντιλήψεις), μερικοί από τους οποίους μαθαίνουν τουρκικά καθαρά για επαγγελματικούς λόγους, με τη λογική "να μάθουμε τον πελάτη / ανταγωνιστή / ενοχλητικό πλην υποχρεωτικό γείτονα / εχθρό"
Κουράγιο λες, ε; :) Ευχαριστώ!

Ανώνυμος είπε...

Να μου το θυμηθείς, αυτοί οι τελευταίοι, και θα δυσκολευτούν να τα μάθουν (είναι και δύσκολα τα άτιμα!) και πιθανότατα, θα αποχωρήσουν σύντομα ηττημένοι από τα prefixes και suffixes της τουρκικής γλώσσας.

Άμα δεν ξεκινάς να μάθεις μια γλώσσα επειδή το γουστάρεις, δεν την μαθαίνεις με τίποτα.

(εκνευριστικοί τύποι!)

k2 είπε...

Ω, ναι! Και για τον επιπλέον λόγο ότι η στάση τους συνοδεύεται κι από ένα "ωχ μώρε, γλώσσα είναι αυτή, δεν έχει καμία λογική" κλπ. Το ότι άλλοι άνθρωποι (κι άλλες γλώσσες) μπορεί να έχουν διαφορετική λογική από τη δική μας δεν το εξετάζουν ως ενδεχόμενο...
Από prefixes δυστυχώς τίποτα, μόνο ατελείωτα suffixes!
Bonus track: από τη λέξη Avrupa (Ευρώπη) μπορούμε να βγάλουμε το: Avrupalilastiramadiklarimizdan misiniz? (Είστε ένας από αυτούς που δεν μπορέσαμε να εξευρωπαΐσουμε;) :)

Ανώνυμος είπε...

κ2, εγώ αυτό το πρόλαβα ακόμα μεγαλύτερο: Çekoslovakyalılaştıramadıklarımızdan mısınız? -τότε που υπήρχε ακόμα η Τσεχοσλοβακία...