Οι πλατείες κι οι πορείες

Το ποστ αυτό γράφεται στο πλαίσιο του αφιερώματος "Πλατεία και Δημοκρατία".

Ο απολογισμός που μπορώ να κάνω για το Σύνταγμα δεν είναι αντιπροσωπευτικός γιατί δεν βρίσκομαι εκεί κάθε μέρα. Πηγαίνω όποτε και όσο μπορώ. Γι’αυτό δεν θα επιχειρήσω να κάνω συνολικό απολογισμό, μόνο να παραθέσω κάποιες σκέψεις που γυροφέρνω στο μυαλό μου με αφορμή τις πλατείες. Αρχικά προσπαθούσα να ταύτισω το εγχειρήμα με ό,τι καλούπια είχα ήδη στο κεφάλι μου, και για να το καταλάβω και για να το αναλύσω. Πορείες, συλαλλητήρια, πολιτικές συνελεύσεις. Όταν έπρεπε να το περιγράψω έλεγα: θυμίζει συνάθροιση προεκλογικής ομιλίας, αναμονή πριν τη συναυλία, συλλαληλητήριο για τη Μακεδονία, λαΐκό πανηγύρι επαρχίας. Και προσπαθώ τόσες μέρες να βρω τι κοινό έχουν αυτοί οι άσχετοι μεταξύ τους συνειρμοί. Βρήκα δύο. Το ένα είναι το πλήθος. Ατέλειωτοι άνθρωποι μαζεμένοι σε παρέες, πηγαδάκια που έχουν συγκεντρωθεί για έναν σκοπό σε κάποιο μέρος. Για ν’ακούσουν τον ηγέτη, τον τραγουδιστή, το εθνικό κάλεσμα. Κοινή συνισταμένη, το εξωτερικό γεγονός που τους ενώνει. Αυτό ήταν εύκολο, πολλές αναλύσεις διαβάζουμε τελευταία για την έννοια του πλήθους, την κινητήριο αυτή δύναμη που μπορεί να κάνει θαύματα μόνο και μόνο λόγω του όγκου της.

Το δεύτερο που μου πήρε μέρες να το προσδιορίσω ήταν πιο χωροταξικό. Αναρωτιόμουν γιατί σε καμία περιγραφή δεν μου ερχόταν η εικόνα της πορείας στο μυαλό μου, ενώ τα επιμέρους χαρακτηριστικά περισσότερο πολιτικά είναι παρά οτιδήποτε άλλο. Και τελικά το βρήκα: Η στατικότητα της πλατείας. Σε αντίθεση με τι; Με την κινητικότητα της πορείας. Στην πορεία ξεκινάς με καθορισμένο από πριν στόχο. Έχεις αρχή, μέση, τέλος και ειρμό. Φωνάζεις συνθήματα, δεν εγκαταλείπεις το μπλοκ και μένεις οχυρωμένος στις αλυσίδες όταν χτυπάνε τα ΜΑΤ. Όσο μπορείς. Στόχος είναι ν’ακουστείς, να συσπειρωθείς και να ταυτιστείς με την αναγνωρισιμότητα που σου προσφέρει το μπλοκ, την προσωπική σου ανωνυμία και τα συνθήματα που υπερβατικά ενώνουν σε μια φαντασιακή κοινότητα κοινών διεκδικήσεων. Διεκδικήσεων προσεκτικά ορισμένων από πριν και σχεδόν σχεδιασμένων με μοιρογνωμόνιο. Ξέρεις απόλυτα ποια είναι τα διακυβεύματα και το μόνο που μπορεί να σε εκπλήξει είναι κάποια ευφάνταστα συνθήματα (δεν λέω για τους μπάτσους, αυτό δεν είναι πια έκπληξη). Για να είσαι σωστός διαδηλωτής μένεις οχυρωμένος στις αλυσίδες του μπλοκ σου, αλλιώς, αν περιφέρεσαι δεξιά-αριστερά προσπαθώντας να βγάλεις άκρη με τα υπόλοιπα μπλοκ ή να μετρήσεις κεφάλια ή να βγάλεις καμιά πανοραμική, κατατάσσεσαι πάραυτα στην κατηγορία του Γιαπωνέζου τουρίστα και όχι σ’αυτήν των σοβαρών και συνειδητοποιημένων διαδηλωτών. Αν έπρεπε να χαρακτηρίσω από χωροταξικής άποψης μια πορεία η λέξη που θα επέλεγα είναι «κατακερματισμός». Όχι ιδεολογικός, ούτε πολιτικός, αυστηρά γεωγραφικός. Ο γεωγραφικός κατακερματισμός αποτελεί προϋπόθεση της ιδεολογικής σύμπνοιας σε καθεστώς πορείας. Στην πορεία πας για να εκτελέσεις το χρέος που έχεις ιδεολογικά αναλάβει από πριν, σχεδόν εργολαβικά. Δεν πας όμως για να ζυμωθείς με άλλους ανθρώπους, με διαφορετικές ιδέες, δεν πας για να δεις ή να κάνεις την έκπληξη. Φανταστείτε μια πορεία όπου όλοι οι συμμετέχοντες περιφέρονται άτακτα πάνω-κάτω, μιλάνε με όποιον βρουν μπροστά τους και διαπραγματεύονται το τελικό διακύβευμα. Μια τέτοια εικόνα θα ακύρωνε την ίδια την έννοια της πορείας, η οποία εκκινεί από κάπου και τερματίζει κάπου αλλού, έχοντας προκαθορισμένα αιτηματα και στόχους. Υλικός στόχος είναι να τερματίσουν όλα τα μπλοκ στην γραμμή του ορισμένου από πριν τέρματος και να «διαλυθούν ησύχως», ενώ η συνεκτική της δύναμη είναι η πειθαρχεία στον τρόπο που κινούμαστε. Η τελική ένωση μέσω του κατακερματισμού. Λόγω της φύσης του εγχειρήματος.

Στις πλατείες συμβαίνει το αντίθετο. Και γι’αυτό, ενώ η μαζική προσέλευση παραπέμπει εν πρώτοις σε πορεία, κανένα άλλο στοιχείο δεν θυμίζει αυτού του τύπου την έκφραση. Γι’αυτό για τις πλατείες ο χωροταξικός όρος που θα επέλεγα είναι «ζύμωση». Ζύμωση όλων των τύπων: πολιτική, ιδεολογική, κοινωνική, προσωπική, συλλογική. Εκεί επιβάλλεται η –σχεδόν άναρχη- κινητικότητα των συμμετεχόντων σε όλο το εύρος του χώρου που οι ίδιοι πολύ συγκεκριμένα έχουν ορίσει. Ενώ η κινητικότητα του χώρου της πορείας στηρίζεται εν πολλοίς στην στατικότητα των συμμετεχόντων μέσα σ’αυτή, η στατικότητα της πλατείας επιτρέπει, σχεδόν επιβάλλει την κινητικότητα των συμμετεχόντων. Γι’αυτό η πλατεία ως έννοια είναι πολύ πιο ευέλικτη ως προς το ποιόν των υποκειμένων που την απαρτίζουν. Δεν χρειάζεται να «δηλώσουν» εκ των προτέρων σαφή ιδεολογική τοποθέτηση, δεν κατεβαίνουν υποχρεωτικά υπό την σκέπη ενός φορέα/συνδικαλιστικού οργάνου/παράταξης/κόμματος. Γι’αυτό και τα όρια εντός του –κατά τα άλλα- ευκρινώς ορισμένου χώρου είναι σαφώς πιο ρευστά, πιο ευέλικτα, και τελικά πιο προσπελάσιμα. Η φυσική δρασκελιά που σε μεταφέρει από τον έναν χώρο στον άλλον, στην πλατεία μπορεί να σε μεταφέρει και σε διαφορετικό ιδεολογικό σύμπαν. Γι’αυτό και στην αρχή δεν μπορούσα να εξηγήσω γιατί κάθε φορά κατέληγα με διαφορετικές παρέες, σε διαφορετικό παρτέρι, με περισσότερους αγνώστους απ’ό,τι γνωστούς, κι όλο αυτό με τεράστια φυσικότητα. Η προσλαμβάνουσα εικόνα δηλαδή αλλάζει κάθε φορά ανάλογα με τους ανθρώπους με τους οποίους μιλάς, με το εκάστοτε πηγαδάκι, με την πάνω ή την κάτω πλατεία. Είναι σαν να έχεις μια μαγική εικόνα που μεταβάλλεται κάθε φορά που στρέφεις τον φακό σου κατά λίγες μοίρες. Η πανοραμική δε εικόνα της ευρυγώνιας λήψης δείχνει κάτι παραπάνω από ανθρώπινες κουκίδες. Δείχνει την πολυμορφία ενός μικρόκοσμου αρκετά αντιπροσωπευτικού της ελληνικής κοινωνίας. Γι’αυτό κι η εικόνα που με ξένισε στην αρχή, αυτή του «ό,τι νά’ναι», που δεν παραπέμπει σε μια συγκεκριμένη μερίδα ανθρώπων με διακριτά χαρακτηριστικά, αλλά σε πολλές και διαφορετικές πραγματικότητες, στο τέλος συνειδητοποίησα ότι αποτελεί συστατικό στοιχείο της πλατείας. Στην πορεία ξέρεις τι να περιμένεις, φαντάζεσαι από πριν τα πρόσωπα, αν όχι τα επιμέρους χαρακτηριστικά τους, τουλάχιστον το στιλ, την εμφάνιση και σε γενικές γραμμές τις απόψεις τους. Στην πλατεία, πέρα από παρατηρήσεις τόσο γενικόλογες που καταντούν αφόρητη κοινοτοπία, δεν μπορείς να κατατάξεις το πλήθος στα γνωστά σχήματα με τα οποία έχεις μάθει να πορεύεσαι τόσα χρόνια.

Το στοίχημα λοιπόν της πλατείας, ο τελικός στόχος αν θέλετε, δεν είναι μόνο τα συνθήματα, οι διεκδικήσεις και η αυτοοργάνωση. Το στοίχημα είναι πάνω απ’όλα η ζύμωση διαφορετικών μεταξύ τους ανθρώπων, η αλληλεπίδραση που μπορεί να έχει η συνάντησή τους και το αποτέλεσμα που αυτή μπορεί να επιφέρει. Δεν ξέρω αν η ζύμωση αυτή θα οδηγήσει σε άμεσα και χειροπιαστά αποτελέσματα (κανείς δεν μπορεί να το ξέρει), αυτό που ξέρω σίγουρα πάντως είναι ότι η εμπειρία της πλατείας θ’αφήσει στους συμμετέχοντες, ανεξάρτητα από την πρακτική έκβαση του εδώ και του τώρα, κάτι ανεκτίμητο: την πολιτική παρακαταθήκη της δυνητικής ανατροπής που μπορεί να προέλθει από την κινητοποίηση του στατικού.

ΥΓ. Το ποστ αυτό συνειδητά δεν εστιάζεται στο τι ακριβώς συμβαίνει αυτές τις μέρες στην πλατεία. Όταν η δράση προηγείται, η ανάλυση δεν μπορεί παρά να περιμένει.